استان کرمان

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

پرش به ناوبری پرش به جستجو

مختصات: ۳۰٫۲۹۰۷°شمالی ۵۷٫۰۶۷۹°شرقی

کرمان
کرمان
مرکز	کرمان
مساحت	۱۸۳٬۲۸۵ کیلومترمربع
جمعیت (۱۳۹۵)	۳٬۱۶۴٬۷۱۸ تن[۱]
تعداد شهرستان‌ها	۲۳
منطقه زمانی	IRST (گرینویچ+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی)	IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)
وبگاه	[http://[۱] وبگاه رسمی]
استاندار	محمدجواد فدایی

استان کِرمان پهناورترین استان ایران و مرکز آن شهر کرمان است. استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار گرفته و جمعیت آن در سال ۱۳۹۵ و بر اساس آمار مرکز آمار ایران برابر با ۳٬۱۶۴٬۷۱۸ تن بوده‌است. کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳٬۲۸۵ کیلومتر مربع کمابیش اندازه کشور سوریه بزرگی دارد و پهناورترین استان ایران می‌باشد.^[۲] کرمان نهمین استان پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. کرمان از استان‌های مهم و تاریخی کشور به‌شمار می‌آید. کرمان مهمترین شهر جنوبشرق ایران به شمار می آید. استان کرمان همچنین بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت شده دارد و از استان‌های تاریخی ایران است.^[۳] استان کرمان ۷ اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو از جمله ارگ تاریخی بم ، باغ شاهزاده ماهان ، دهکده صخره ای تاریخی میمند شهربابک ، کویرلوت و سه قنات دارد و رتبه نخست ایران را از این حیث دارد.^[۴] مرکز استان کرمان، شهر کرمان است که مهم‌ترین شهر جنوب شرق کشور محسوب می‌شود. ^{[نیازمند منبع]} استان کرمان همچنین چندین سال متوالی رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را از آن خود کرده‌است.^[۵][۶]

محتویات

 

• ۱ پیشینه
  • ۱.۱ ایالت بزرگ کرمان
• ۲ تقسیمات استانی
• ۳ جغرافیای انسانی
  • ۳.۱ عشایر
• ۴ جغرافیای طبیعی و اقلیم
  • ۴.۱ تنوع آب و هوایی
• ۵ محیط زیست و اکوسیستم
• ۶ برخی آبگرم‌ها و چشمه‌های آب معدنی و تالاب‌ها
• ۷ درختان کهنسال
• ۸ آبشارها
• ۹ قابلیت‌ها و ظرفیت‌های گذشته و حال
• ۱۰ کتابخانه‌ها
• ۱۱ علم و مراکز دانشگاهی
  • ۱۱.۱ برخی دانشگاه‌ها
• ۱۲ حمل و نقل
  • ۱۲.۱ هوایی
  • ۱۲.۲ ریلی
  • ۱۲.۳ جاده‌ای
• ۱۳ اقتصاد
  • ۱۳.۱ صنایع و معادن
  • ۱۳.۲ مجتمع سنگ آهن گل گهر سیرجان
• ۱۴ تجاری
  • ۱۴.۱ منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم
  • ۱۴.۲ منطقه ویژه اقتصادی سیرجان
  • ۱۴.۳ منطقه ویژه اقتصادی رفسنجان
  • ۱۴.۴ ظرفیت‌ها
• ۱۵ کشاورزی
• ۱۶ گردشگری
  • ۱۶.۱ بازارها
• ۱۷ جاذبه‌های گردشگری
  • ۱۷.۱ کاروانسراها
  • ۱۷.۲ یخدان‌ها
  • ۱۷.۳ مساجد
  • ۱۷.۴ آب انبارها
  • ۱۷.۵ آرامگاه‌ها
  • ۱۷.۶ موزه‌ها
• ۱۸ صنایع دستی کرمان
• ۱۹ سوغات کرمان
• ۲۰ منابع
• ۲۱ جستارهای وابسته
• ۲۲ پیوند به بیرون

پیشینه

 

نام کرمان از نام یکی از ده شاخه اصلی پارسیان که به جنوب ایران آمدند گرفته شده‌است. شاخه‌های اصلی پارسیان این‌ها بودند: پاسارگادی، مارافی، کرمانی، ماسپی، پانتیالی، دِروسی، دایی، مَردی، دروپیکی و ساگارتی. کرمان در زمان هخامنشیان بخش عظیمی از شَهر (ساتراپی) فارس به‌شمار می‌رفت.از شهرهای کهن این سامان سیرجان (شیرگان باستان) ، شهربابک ،بردسیر ، بافت (تپه یحی) (به اردشیر باستان)، گُواشیر (کرمان امروزی)، فهرج (پهره باستان) و ارگ بم، نرماشیر، راین و جیرفت است.

آقامحمد خان قاجار، تعدادی از مردم آن را کور کرد. وی یک هزار تن از جوانان تنومند این استان را به سرکردگی مرتضی‌قلی‌خان کرمانی به تهران فرستاد و پس از آن به میاندوآب و سراب و برخی نقاط دیگر آذربایجان تبعید کرد. این کرمانیان پس از چند نسل در جمعیت این شهرها حل شدند ولی در میاندوآب تا مدتی پیش محله‌هایی به نام محله کرمانی‌ها، سیرجانی‌ها، زرند، راه‌بُر و لک‌ها وجود داشت.^[۷]

قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار دوران ساسانی در شرق شهر کنونی کرمان، که هنوز خرابه‌های آن‌ها برجاست، گواه بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان در همین محل، شهری آباد یا قلعه‌ای مهم وجود داشته‌است. مؤلف جغرافیای کرمان معتقد است که حدود ۲۲۰ پس از میلاد، به هنگام فتح کرمان به دست اردشیر این محل گواشیر نام داشته و مرکز ولایت کرمان بوده‌است بنا به گفته هرودت کرمانیا از قبایل دوازده‌گانه ایران می‌باشد و ساتراپی چهاردهم (دارا) مشتمل بر ایالت کرمان بوده‌است. در روایات اساطیری آمده‌است که کیخسرو کرمان و مکران را به رستم بخشید همچنین نشانی‌هایی از فرمانروایی بهمن بر این خطه می‌دهند آنگاه روایت تاریخی این سرزمین آغاز می‌شود و اینکه در زمان هخامنشیان کوروش آن را تبعید گاه نبونید (پادشاه مغلوب شدهٔ بابِل) قرار داد سپس سخن از حکومت اشکانیان را شکست داد و فرزند خود را که او هم اردشیر نام داشت به حکومت کرمان گماشت.^[۸][۹]

بنا به نوشته‌های مورخ کلدانی و کاهن معبد مردوک در سال‌های ۵۳۹–۵۳۸ –که کتب او از منابع مهم تاریخ زمان کورش است – کرمان از ولایات تابعه کوروش بوده و محلی مطمئن برای او به‌شمار می‌رفته‌است. در عصر داریوش کبیر نام کرمان جزء ولایات تابعه هخامنشی آمده‌است و در کتیبه بنای شوش کلمه‌ای مشاهده می‌شود که نام چوب درختی بوده‌است که برای استحکام بنای ساختمان‌ها (شاید همان کاخ) به کار می‌رفته و محل تهیه این چوب کرمان ذکر شده‌است. در این مورد داریوش می‌گوید «چوب بیش مکن از گنداره (پیشاور) و کرمان حمل شود» در متن کتیبه‌ای که از شاپور اول ساسانی – در اطراف کعبه زرتشت در نقش رستم فارس – بدست آمده‌است، شاپور دربارهٔ قلمرو خود چنین می‌نویسد: منم خداوندگار مزداپرست شاپور شاهنشاه ایرانیان وغیر ایرانیان. امارات و ولایات امپراتوری ایران این‌ها هستند: پارس، پارت، خوزستان، میشان، آشور، آذیان، عربستان، آذرآبادگان (آذربایجان)، ارمینیا، (ارمنستان)، سسیگان، کرمان و سیستان. در کتب تاریخی از عهد قدیم، چند جا به نام کرمانیان به صورت بخشی از ایران برمی‌خوریم هرودت گوید:پارسی‌ها به شش طایفه شهری و ده‌نشین و چهار طایفه چادرنشین تقسیم شده‌اند شش طائفه اولی عبارتند از: مرفیان، ماسپیان، پانتالیان، دروسیان، گرمانیان در خصوص گرمانیان تصور می‌رود همان کرمانیان باشند. در کتیبه‌های هخامنشی ظاهراً مقصود از کلمه کارمانیا همان کرمان است.^[۸][۹] در کتب تاریخی از عهد قدیم، چند جا به نام کرمانیان به صورت بخشی از ایران برمی‌خوریم.

احمد علیخان وزیری (مؤلف کتاب جغرافیای کرمان) معتقد است که حدود ۴۳۰ سال قبل از اسلام – به هنگام فتح کرمان بدست اردشیر – این محل گواشیر نام داشته که مرکز ولایت کرمان بوده‌است. بخشی از خانه‌های مسکونی مردم فقیر در پای دامنه‌های این دو تپه و قلعه شکل یافته بوده و بعداً با گسترش تدریجی شهر کرمان در جهت غرب توسعه یافته وبا توجه به توسعه و رونق اقتصادی در دوره‌های بعد از اسلام این شهر به تدریج نضج گرفته و رفته رفته بزرگتر شده تاجایی که وسعت آن به حدود دویست هکتار رسیده هم رسیده، با گذشت زمان و به دلیل نا امنی منطقه و حمله غارتگران و دزدان علاوه از حصارهای رفیعی که دور قلعه دختر وقلعه اردشیر کشیده شده بود گرداگرد شهر نیز حصاری بلند کشیده شد.

 

ایالت بزرگ کرمان

ایالت کرمان از شرق به بلوچستان، و از شمال به خراسان، و از غرب به فارس، و از جنوب به دریای فارس محدود بوده‌است. کرمان در روزگار سلجوقیان از بهترین و آبادترین بلاد ایران به‌شمار می‌آمد. این سرزمین دارای دو نوع آب و هوای گرمسیری و سردسیری بوده البته مناطق سردسیر کرمان در مقایسه با مناطق سردسیر فارس، گرمتر است.^[۱۰] به‌طور کلی، مناطق گرمسیری پهنه بزرگتری از سرزمین کرمان را فراگرفته‌است و مناطق سردسیری که به‌طور عمده در ارتفاعات بوده، در حدود یک چهارمِ کرمان است. از آنجا که ایالت کرمان غالباً مشتمل بر مناطق گرمسیری است، اهالی آن مردمانی سبز چرده و نازک اندام‌اند.^[۱۱]

مقدسی در قرن چهارم، کرمان را بر پنج خوره و ناحیه تقسیم کرده‌است: نخستین آن‌ها از سوی فارس، بَرْدَسیر (کرمان امروزی)، سپس نرماشیر، سپس سیرجان، سپس بم، سپس جیرفت.^[۱۲][۱۳]

نقشه ولایت کرمان

موقعیت ولایت کرمان در کنار سایر ولایات

ولایت کرمان و مکران

• شهرهای مهم استان کرمان
• سیرجان: جغرافی نویسان عرب آن را السیرجان و الشیرجان نوشته‌اند. این شهر پایتخت قدیم ایالت کرمان بوده و مرکزیت آن در کرمان تا زمان آل بویه ادامه داشت؛ اما در آن زمان، ابن الیاس که حاکم بویهی کرمان بود، به علت نامعلومی کرسی کرمان را از سیرجان به بردسیر (شهر فعلی کرمان) منتقل ساخت.^[۱۴][۱۵] همچنین سیرجان از بابت قرار گرفتن در مسیر استان‌های همجوار و مسیر جاده تهران بندر عباس، چهار راه اقتصادی استان کرمان نامیده می‌شود
• کرمان : یاقوت حموی اگر چه به نقل از ابن بناء بشاری، سیرجان را بزرگ‌ترین شهر کرمان به‌شمار آورده‌است، اما خود، بردسیر را بزرگ‌ترین شهر کرمان در پایین دستِ کویرِ واقع در میان کرمان و خراسان می‌داند.^[۱۶][۱۷]

همچنین در گزارش وی چنین آمده‌است: … گفته می‌شود شهری از دوران ساسانی است که توسط اردشیر بابکان بنا یافته‌است، و حمزه اصفهانی گوید که بردسیر عربی شده اردشیر است و اهالی کرمان آنجا را گواشیر می‌خوانند، و در آنجا دژی مستحکم واقع است. بردسیر دارای چهار دروازه است، و دارای دژی بس بلند است که مسجد جامع خوبی در نزدیکی آن است.^[۱۸]

• بَم (بمّ):در سمت خاور کرمان در حاشیه کویر بزرگ قرار دارد. مقدسی در قرن چهارم، بم را قصبه‌ای مهم، بزرگ و خوب وصف می‌کند که در سرزمین‌های اسلام نامبردار است. دژی بر آن است که چهار دروازه دارد، مسجد جامع و چند بازار نیز در آن دژ جای دارد. گفتنی است که شهرت بم به سبب پارچه‌های صادراتی اش بوده‌است، و در حوالی بم دهکده بزرگی واقع بوده که بیشتر پارچه‌ها را در آنجا می‌بافته‌اند. اصطخری نیز با مشهور خواندنِ قلعه بم، گوید که شهر بم دارای سه مسجد جامع بوده‌است: یکی مسجد خوارج که در بازار جای داشت، و دیگر مسجد جامع در محله بزّازین، و سوم مسجد جامعی در داخل قلعه بم. همچنین، وی شهر بم را بزرگ‌تر از جیرفت برمی‌شمارد.^[۱۹]
• شهربابک

برخی از پادشاهان ساسانی چون به آبادانی شهری همت میگماشتند نام خود را بر آن شهر می‌نهادند، چنانکه اردشیر چهار شهر ساخت و نام خود را بر آنها نهاد. و اما در مورد نام و وجه تسمیه شهربابک چنانکه گذشت چون حکومت شهربابک به بابک سپرده شد و وی به آبادانی آن همت گماشت نام خود را بر ِآن نهاد و شهربابک خوانده شد که امروزه بسیاری از مورخین و محققان این نکته را تایید میکنند ، مثلا علی اکبر دهخدا در لغت نامه خود می نویسد :《شهربابک شهری است که به بابک پدر اردشیر موسسه سلسله شایانی منسوب است و از توابع کرمان شمرده شده و هنوز باقی است.》 اضطراری و مقدسی و دیگران نیز از آن نام برده و تفضیلی در باره آن نداده اند‌ .حمدالله مستوفی در 《 نزهت القلوب 》آنرا از توابع کرمان دانسته و مینویسد: 《 شهربابک منسوب به بابک جد مادری اردشیر بابکان بوده است از اقلیم سیم بوده و از شیراز تا شهربابک شصت و هفت فرسنگ است 》و سایکس در حوالی شهربابک آتشکده ای را پیدا کرده است ‌. با نگاهی به کتاب (تاریخ و فرهنگ شهربابک)

• نرماشیر (نرماشیر):ولایت نرماشیر که آن را به فارسی نرماشیر گویند در جنوب غربی بم و حاشیه کویر واقع است. مقدسی در قرن چهارم، در وصف نرماشیر گوید: قصبه‌ای مهم، بزرگ، آباد، بارانداز، و پناهگاه و در این سرزمین زبانزد است. انباری است گران مایه و خواستنی، شهری با جمعیت شگفت‌آور، با کاخ‌های زیبا و پاکیزه بازرگانان گران مایه و کالا و زیبایی‌ها است… کالای عمان به اینجا می‌آید. خرمای کرمان در اینجا گردآوری می‌شود. راه حاجیان سیستان از اینجا است. بر بهار از اینجا می‌گذرد. همین جغرافیدان دربارهٔ ساختار شهر مزبور گوید: دژی با چهار دروازه دارد… جامعش آباد در میان بازار است… و مناره‌ای دارد که در این سرزمین بی‌مانند است. همچنین وی نرماشیر را کوچک‌تر از سیرجان دانسته‌است.^[۲۰]
• جیرفت:جیرفت در قرون میانه شهری بسیار مهم بود. اکنون خرابه‌های جیرفت به شهر دقیانوس (شهر امپراتور decius) معروف است. این دقیانوس در مشرق زمین، مَثَل استبداد و ستمکاری است. بنا به گزارش اصطخری جیرفت شهری بوده‌است به درازای دو میل (تقریباً)، و آنجا تجارتخانه خراسان و سیستان بوده که همه محصولات گرمسیری و سردسیری در آنجا گرد می‌آمده‌است، و آب شهر از رودخانه دیو رود تأمین می‌شده و این شهر بسیار سرسبز بوده و از جمله محصولاتش خرما و گندم و اُترج است.^[۲۱]

مقدسی در گزارش خود از جیرفت گوید که آنجا دژی با چهار دروازه دارد. مسجد جامع در نزدیکی دروازه بم است که دور از بازار واقع است، و گوید که شهر جیرفت از اصطخر بزرگ‌تر است. بنا به نقل ابن حوقل، در نزدیکی جیرفت جاهایی به نام «میزان» و «درفارد» بوده‌است که میوه و برخی از آذوقه مورد نیاز مردم جیرفت از آنجا تأمین می‌شده‌است.^[۲۲][۲۳]

• هرموز (هرموز کهنه):در نگارش «هرمز» هم آمده‌است. آنجا، شهری بوده در یک فرسنگی دریا، مسجد جامعِ آن در بازار واقع بوده، و بازار آن پررونق و پرکار بوده‌است. تا آنجا که بنا به تعبیر اصطخری، هرموز، مجمع تجارت کرمان بوده‌است. به رغم فاصله اندکی که با دریا داشته باریکه‌ای از دریا ـ به شکل خلیج، موسوم به جیر ـ تا آنجا کشیده شده و آنجا بندرگاه دریا بوده‌است. یاقوت حموی در قرن هفتم از هرموز به عنوان بندرگاه کرمان یاد می‌کند که کشتی‌ها در آنجا کناره می‌گرفته‌اند؛ و از هرموز، کالاهای وارداتی از هند تا کرمان و سیستان و خراسان بار می‌شد.^[۲۴]
• کوهبنان
• زرند

همگان متفق القواند که این شهر قدمتی بس دیرینه دارد و حدود پنج هزار سال پیش که در اثر سرد شدن ناگهانی سرزمین‌های سیبری انسان‌ها به اروپا مهاجرت کرده و دسته‌هایی از آن‌ها به ایران و به نواحی کرمان و سپس به زرند آمدند. وعده‌ای از قدما بر این باورند هنگامی‌که اسکندر مقدونی، کاخ‌های تخت جمشید را به آتش کشید و آریون برزن راه را بر آنان بست و پس از شکست با انبوه لشکریان خود به این ناحیه برای چرای اسبان آمدند و مشاهده کردن، عده‌ای از بومیان در حال که درون بی کندها و ساختمان‌هایی که چندان ارتفاعی نداشته زندگی می‌کنند.

مردم به کشت غلات و حبوبات می‌پرداختند و برکه‌های آب در گوشه و گوشه این سامان جاری بود و مردم به هنرهای ازجمله دوزندگی، مسگری، درودگری، سفالگری، ذوب فلزات و کشاورزی مشغول بودند و سپاه اسکندر پس از هفته‌ها اقامت در این سرزمین راه جنوب را در پیش‌گرفته و به‌سوی هند رهسپار شدند. در آن زمان این شهر را زراوند می‌خواندند و همه نوع حیوان مثل آهو، کل، آهوبره، بلدرچین، گورخر و حتی گوزن به وفور یافت می‌شود.

• راور

^[۲۵]

 

استان کرمان در جنوب شرقی فلات مرکزی ایران قرار دارد. این استان بین ۵۳ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی و ۲۵ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۳۲ درجه عرض شمالی قرار دارد. این استان از شمال به استان خراسان جنوبی، از غرب به استان‌های یزد و فارس، از جنوب به هرمزگان و از شرق به استان سیستان و بلوچستان محدود می‌شود. مساحت این استان برابر با ۱۸۳۲۸۵ کیلومتر مربع می‌باشد و بنابراین اولین استان پهناور ایران است.^[۲۶] این استان در تقسیمات کشوری سابق به همراه سیستان و هرمزگان استان هشتم را شامل می‌شده‌است. بیشترین جمعیت زرتشتیان ایران بعد از یزد در استان کرمان زندگی می‌کنند و جشن سده در فهرست آیین‌های ملی ثبت شده‌است.^[۲۷]

	خراسان جنوبی	یزد	یزد
	سیستان و بلوچستان		یزد، فارس
		استان کرمان
	سیستان و بلوچستان	هرمزگان	فارس

تقسیمات استانی

براساس آخرین تقسیمات کشوری، استان کرمان دارای ۲۳ شهرستان، ۷۳ شهر، ۵۸ بخش و ۱۶۲ دهستان به شرح زیر است:^[۲۸]

جغرافیای انسانی

جمعیت استان کرمان طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ معادل ۲٬۹۳۸٬۹۸۸ نفر بوده‌است. اقلیتی از جمعیت ساکن در شهرستان‌های ریگان، فهرج، رودبارجنوب، قلعه گنج و منوجان در جنوب شرقی استان کرمان از قومیت بلوچ می‌باشند.^[۲۹]

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در استان کرمان به قرار زیر بود: ۹۷٫۴ فارس(۹۹٪ مرد، ۹۶٫۱٪ زن)، ۰٫۹ ترک (۰٫۳٪ مرد، ۱٫۴٪ زن)، ۰٫۳ عرب (۰٫۷٪ زن)، ۰٫۵ بلوچ (۰٫۳٪ مرد، ۰٫۴٪ زن)، ۰٫۲ شمالی شامل گیلک، مازنی، تات، تالش و ترکمن (۰٫۷٪ زن)، ۰٫۳ سایر و ۰٫۳ بدون جواب بودند.^[۳۰]

عشایر

• طوایف مهاجر کوچ و بلوچ: در مناطق شرقی و جنوب شرقی استان پراکنده‌اند و از جدیدترین ایلات استان کرمان به حساب می‌آیند.
• ایل افشار: از ایلات ترک ساکن کرمان هستند که با گذشت زمان به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم شده‌اند که جنوبی‌ها هنوز حالت ایلیاتی دارند و در مناطقی از بافت و سیرجان زندگی می‌کنند اما شمالی‌ها ساکن شده‌اند.
• ایل بچاقچی: ترک تبار هستند و زمان نادرشاه افشار از ارسباران آذربایجان به کرمان کوچانده شده‌اند و در دهستان بلورد شهرستان سیرجان ساکن شدند.
• ایل سلیمانی:از ایلات لر زبان و از قوم بختیاری هستند که حدود سال ۱۷۵۰ میلادی ابتدا از چهارمحال و بعد از استان فارس به کرمان آمده و در کوه پایه‌های کوه شاه ساکن شده‌اند.
• طوایف لر: اینان در کرمان به لری معروفند و در دو ناحیه، کوه پنج و دشت آب و رابر سرحد دار هستند. گروهی خود را منسوب به ایل بویر احمدی می‌دانند و گروهی معتقدند در زمان تیمور از کردستان به کرمان منتقل شده.
  • ایل لرلک: در سرحد شمالی شهرستان بافت و در دامنه کوه شاه طوایفی لر تبار زندگی می‌کنند که از ناحیه کوهدشت استان لرستان به منطقه کیسکان مهاجرت کرده‌اند.
• ایل جبال بارزی: از ایل‌های قدیمی کرمان هستند که زیستشان در کرمان حداقل به زمان ساسانیان می‌رسد و در جبالبارز سکونت دارند.جبال بارزی ها از لحاظ قومی فارس هستند و به زبان فارسی لهجه ی جبال بارزی سخن می گویند و بزرگ ترین جمعیت ایلی کرمان را تشکیل می دهند.^[۳۱]
• ایل بحراسمان :از قوم فارس هستند که در کوهای بحراسمان جیرفت ساکن هستند
• طوایف عرب: از ایلات عرب فارس هستند که از قرن هشتم به این سمت به کرمان آمده‌اند و در جیرفت و بافت باقی‌مانده‌اند

جغرافیای طبیعی و اقلیم

 

 

استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد و ارتفاعات آن دنباله رشته کوه‌های مرکزی ایران است. این ارتفاعات با دارا بودن بیش از ۱۴ قله با ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر بهشت کوهنوردان نامیده شده‌است.^{[نیازمند منبع]} کوه هزار چهارمین کوه مرتفع ایران با ارتفاع ۴۵۰۱ متر^{[نیازمند منبع]} در کرمان و در جنوب غربی شهر راین واقع شده‌است. کوه شاه نیز با ارتفاع ۴۴۰۰متر در شمال روستای تلخه چار شهرستان بافت قرار دارد. استان کرمان از تنوع آب و هوایی از گرم و شدیداً خشک متمایل به نه چندان خشک تا کویری، و در برخی از نقاط مانند بافت، رابر، کوهبنان، بردسیر و تاحدی شهربابک از هوایی معتدل و سرد برخوردار است. شهر لاله زار در استان کرمان با ارتفاع ۲۷۷۵ متر از سطح دریا بلندترین شهر کشور و بام ایران است. این استان تحت تأثیر بادهای مختلف برون منطقه‌ای و محلی است. وزش این بادها آب و هوای ان را دستخوش تحولات زیادی می‌کند. تنوع اقلیمی در استان کرمان بسیار زیاد بوده و مناطق کوهستانی سرد و پر برف مثل رابر، بزنجان، بافت،چهارگنبد،سرچشمه راین، کوهبنان، گوغر، خبر، سیرچ، ساردوئیه، لاله زار و دهبکری و نیز مناطق گرمی مثل شهداد و جازموریان را در خود جای داده‌است. بلندی‌های استان کرمان دنباله رشته کوه‌های زاگرس و رشته کوه مرکزی ایران است که از چین خوردگی‌های آتشفشانی آذربایجان آغاز می‌شود و تا بلوچستان امتداد می‌یابد و دنباله آن را در فلات مرکزی، حوزه‌های پست داخلی و کویر چندین بار قطع می‌کنند. کوه هزار مرتفع‌ترین قله استان کرمان و جنوب ایران است و ارتفاع آن ۴۵۰۱ متر می‌باشد^{[نیازمند منبع]} و در غرب شهر راین واقع شده‌است. کوه شاه لاله زار نیز با ارتفاع ۴۴۰۰متر در نزدیکی بخش لاله زار قرار دارد.

 

تنوع آب و هوایی

 

تنوع آب و هوایی استان کرمان به دلیل شرایط خاص اقلیمی در خور توجه‌است. در نتیجه این شرایط اقلیمی، در نواحی شمال، شمال غربی، آب و هوا خشک، در جنوب و جنوب شرقی گرم و مرطوب و در جنوب غربی و مرکز سرد و کوهستانی است. بارندگی‌های ۳۰–۶۰ میلی‌متری دشت نرماشیر و شهداد و ۳۵۰–۴۰۰ میلی‌متری کوه‌های رابر، دهبکری و جبالبارز، و حتی بیش از ۴۰۰میلی‌متر در بافت و نیز وجود تنها پارک ملی جنوب شرق ایران و بزرگترین پارک ملی جنوب ایران یعنی پارک ملی خبر در جنوب غربی شهرستان بافت خود گویای مناطق اکولوژیک متفاوت در این استان است. مناطق مرکزی، غربی، جنوب غربی و تاحدی شرقی استان از بارش برف و کولاک زیادی در فصل زمستان برخوردار است. رژیم بارندگی در مناطق جنوب شرقی و شمال شرقی استان اغلب به صورت باران و در نواحی مرکزی، جنوب غربی و غرب و شمال غرب استان برف می‌باشد و در محدوده آبان ماه تا فروردین ماه قرار دارد و از بادهای غربی و شمال غربی منطقه تغذیه می‌شود که اغلب موسمی و خشک است.

محیط زیست و اکوسیستم

استان کرمان از جمله مهم‌ترین استان‌های کشور از جهت وجود مناطق حفاظت شده و گونه‌های کمیاب است، به‌طوری‌که در حال حاضر بیش از ۱۹درصد از پرندگان و ۴۶درصد از پستانداران حمایت شده کشور در این استان زندگی می‌کنند که برخی از آن‌ها در سطح جهان حائز اهمیت هستند.^[۳۲] در حال حاضر مهم‌ترین پارک ملی نیمه جنوبی کشور به نام پارک ملی خبر در استان کرمان قرار دارد.

برخی آبگرم‌ها و چشمه‌های آب معدنی و تالاب‌ها

آبگرم و آب درمانی جوشان ، چشمه‌های آب معدنی آرتزین چمن جیرفت ، آبگرم دیمند و گویگان و آبگرم گور ساردوئیه و اختیارآباد کرمان، چاه آرتزین واقع در غرب رباط شهربابک ، چشمه حسین‌آباد راین، چشمه سرمور فیض آبادراور، حوض نو کرمان، چشمه بوجان سیرجان، آب معدنی قاسم‌آباد رفسنجان، سولو و ده شیخ بافت، آبگرم قلعه عسکر بردسیر، چشمه ته خاتون کرمان، چشمه‌های معدنی یاس چمن بافت چشمه معدنی غرغرهراین، چشمه ابارق بم، چشمه معدنی پاچنار کرمان، آوران رفسنجان، چشمه آب معدنی حسین‌آباد رفسنجان، گلی آونگ سیرجان، باب تنگل زرند ^[۳۳] این چشمه‌ها از خواص معدنی برخوردارند در درمان بیماری‌های لنفاتیک و غددی و پوستی و بیماری‌های عصبی و زنان مؤثر است. همچنین به علت دارا بودن منیزیم و سولفات کلسیم اثرات صفراآور و مدر را نیز داراست.^[۳۴] و همچنین دریاچه زیبای فصلی مخرگه در جنوب شهربابک و دریاچه فصلی نمک در غرب سیرجان از دیگر جاذبه های گردشگری استان میباشد.

درختان کهنسال

سرو ۲۵۰۰ ساله در دهبکری بم (کهنسال‌ترین درخت استان کرمان)، سروهای۳۰۰۰ساله طرز راور، چنار مسجدجامع راین، چنار مسجد جامع فیض آبادراور، درخت چنار کهنسال ترنگ و چنار کهنسال بزنجان بافت، پسته کهنسال اودرج رفسنجان، گردو کهنسال گوغر بافت، سرو کهنسال امامزاده احمد سیرجان^[۳۵]

آبشارها

آبشار اوردیکان (بردسیر)، آبشار راین (راین کرمان)، آبشار کوهپایه (کرمان)، آبشارهای خوشکار (بافت)، آبشار فیض آباد (راور)، آبشار رودفرق جیرفت، آبشار سرندکوهجیرفت، آبشار بنگان، آبشار دلفارد (جیرفت)، آبشار دره ده والی ساردوئیه جیرفت،^[۳۶] آبشار طرنگ بافت، آبشار عشق آباد هنزا رابر

این نوشتار به هیچ منبع و مرجعی استناد نمی‌کند. لطفاً با افزودن یادکرد به منابع قابل اعتماد برطبق اصول تأییدپذیری و شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به بهبود این نوشتار کمک کنید. مطالب بدون منبع ممکن است به چالش کشیده شوند و حذف شوند.

قابلیت‌ها و ظرفیت‌های گذشته و حال

 

در برخی از سندهای تاریخی جغرافیایی این منطقه، کرمان، کارمانیا و کرمانی ذکر شده‌است. درقرن ۲۰ قالی بافی، صنعت عمده این کرمان را تشکیل می‌داده‌است. این صنعت به تدریج از شهر به روستاهای اطراف مانند ماهان، جوپار و چترود کشیده شد. امروزه شهر کرمان (مرکز استان کرمان) به دلیل وجود معادن و کشاورزی توسعه چشمگیری یافته‌است. تا جاییکه با افزایش میزان شهرنشینی، هم‌اکنون به یکی از کلان‌شهرهای ایران مبدل شده و رفته رفته حق طبیعی خویش را بازیافته‌است و با سرعتی چشمگیر روند رو به پیشرفت را همچنان ادامه می‌دهد.

آناناس‌ها و مرکبات و گلخانه‌های توت فرنگی جیرفت و باغ‌های پسته رفسنجان و سیرجان و شهربابک ، نخلستان‌های بم، گیلاس و بادام و به شهربابک ، باغ های گردوی رابر همه از کشتگاه های بزرگ ایرانند.( مجتمع معادن مس میدوک، مجتمع کارخانجات ذوب مس خاتون اباد ،کارخانجات بابک مس ایرانیان ،مجتمع معادن مس چاه فیروزه و چاه مسی درشهربابک) ، مس سرچشمه، سنگ آهن گل گهر کرومیت اسفندقه جیرفت ، فروکروم بافت، مناطق آزاد سیرجان و بم و شهر کرمان هم از مناطق صنعتی این استان هستند. استان کرمان مهم‌ترین تولیدکننده مس در کشور است.

●آثار تاریخی و جاذبه های گردشگری استان کرمان

باستان شناسان ایران و جهان استان کرمان را به سبب دارا بودن آثار تاریخی ماقبل میلاد و بسیار تاریخی (که در برخی موارد قدیمی‌ترین آثار جهان محسوب می‌شوند) از جمله تمدن هلیل رود شهرستان جیرفت ، تپه یحیی شهرستان بافت ، همچنین( بازار بزرگ کرمان ،ارگ راین ، مسجد جامع ، گنبد جبلیه ، باغ شاهزاده ماهان ، ) از آثار گردشگری شهرستان کرمان ، ( ارگ تاریخی بم ) ، (روستای تاریخی دستکند میمند ،عمارت موسی خانی، مسجد و حسینیه شهر کهنه، خانه صمد خانی ، آتشکده اذربغ ، قلعه کمر مرج ، و غار ایوب دهج بزرگترین غار آذرین ایران ) در شهرستان شهربابک و تل ابلیس و دژهای ساسانی کرمان به همین واسطه استان کرمان را گهواره تمدن نامیده‌اند.

کتابخانه‌ها

در استان کرمان ۱۳۲ باب کتابخانه عمومی، بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار جلد کتاب و ۱۳۰ هزار عضو فعال کتابخانه‌های عمومی وجود دارد و به‌طور میانگین به ازای هر ۲۰ هزار و ۳۷۹ نفر یک باب کتابخانه عمومی در استان وجود دارد.^[۳۷]

علم و مراکز دانشگاهی

 

 

استان کرمان استانی دانشگاهی است. دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی زیادی در شهرهای مختلف استان کرمان وجود دارد. در حال حاضر بیش از ۱۱۰ دانشگاه و مرکز آموزش عالی وابسته به وزارت علوم در استان فعالیت دارند. از جمله به‌طور خاص می‌توان به دانشگاه‌های زیر اشاره کرد:

برخی دانشگاه‌ها

• دانشگاه علوم پزشکی کرمان: دانشگاه تیپ یک و از قطب‌های پزشکی ایران
• دانشگاه شهیدباهنر کرمان: از دانشگاه‌های مهم کشور
• دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی کرمان
• مرکز بین‌المللی علوم و فناوری پیشرفته کرمان
• دانشگاه پیام نور واحد کرمان
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان
• دانشکده فنی شهید چمران کرمان
• دانشگاه ولی عصر رفسنجان
• دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات سیرجان
• دانشگاه پیام نور واحد سیرجان
• دانشگاه بین‌المللی منطقه ویژه اقتصادی گمرک سیرجان
• دانشگاه صنعتی سیرجان
• دانشکده پزشکی سیرجان
• دانشکده مدیریت واقتصاد بافت
• دانشگاه پیام نور واحد بافت
• دانشگاه بین‌المللی علوم پزشکی بم
• دانشگاه علوم پزشکی بم
• دانشگاه بم
• دانشگاه علوم بهزیستی بم
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد بم
• دانشگاه پیام نور مرکز بم
• دانشکده فنی و مهندسی بم
• دانشگاه جامع علمی کاربردی بم
• دانشگاه آزاد واحد بردسیر
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد کهنوج
• دانشگاه پیام نور واحد کهنوج
• دانشگاه علوم پزشکی جیرفت
• دانشگاه جیرفت
• مؤسسه غیرانتفاعی جاوید جیرفت
• دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت
• مرکز علمی کاربردی جیرفت
• دانشگاه پیام نور واحد جیرفت
• مؤسسه غیرانتفاعی نگین جیرفت
• دانشکده فرش راور
• آموزشکده فنی و مهندسی شهربابک
• دانشگاه آزاد شهربابک
• دانشگاه پیام نور شهر بابک
• دانشگاه علمی کاربردی شهر بابک

و دانشگاه‌های دیگر در سایر شهرهای استان کرمان.

حمل و نقل

 

استان کرمان به لحاظ حمل و نقل در همه ابعاد جایگاه ویژه‌ای در کشور و منطقه خاورمیانه دارد.

هوایی

شرکت بزرگ هواپیمایی ماهان ایر برای اولین بار در کرمان تأسیس شد و مرکز اصلی آن در این شهر قرار دارد در حال حاضر در استان کرمان ۵ فرودگاه وجود دارد که فرودگاه بین‌المللی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی کرمان، فرودگاه بم مرز هوایی، فرودگاه رفسنجان بین‌المللی، فرودگاه سیرجان مرز هوایی و فرودگاه جیرفت داخلی هستند.

ریلی

استان کرمان از خطوط ریلی شمال-جنوب و شرق-غرب برخوردار است. راه‌آهن کرمان باعث شده که خطوط ریلی بااستان تهران، استان اصفهان، هرمزگان، خراسان، استان یزد، سیستان و بلوچستان به هم مرتبط شوند و نقش مهمی در شبکه ریلی کشور ایفا کند. راه‌آهن کرمان –بم و بم–زاهدان نیز در سال۸۹افتتاح شد.هم اکنون استان کرمان در مناطق کرمان ، زرند ،سیرجان ،بم، خاتون آباد شهربابک ، احمد آباد رفسنجان و راین کرمان داری ایستگاه راه آهن فعال میباشد‌‌‌‌.

جاده‌ای

استان کرمان راه ارتباطی ترانزیت کشور، تهران بندرعباس را به واسطه انار ، شهربابک و سیرجان مرتبط می‌کند . این مسافت ۱۳۰۰ کیلومتری در حوزه استحفاظی استان کرمان ۳۲۰ کیلومتر می‌باشد که تمامی آن از اتوبان تشکیل شده‌است. همچنین راه ارتباطی تهران به کرمان ۹۸۰ کیلومتر می‌باشد که کاملاً از اتوبان تشکیل شده‌است.

اقتصاد

صنایع و معادن

صنایع استان کرمان به دو دسته صنایع دستی و ماشینی تقسیم می‌شوند. صنایع دستی شامل شال، پته و ترمه‌است که به غیر از پته دوزی باقی از رونق سابق برخوردار نیستند. صنایع دستی کارگاهی چون: قالی بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی و خورجین بافی از صنایع رایج این استان به‌شمار می‌رود. صنایع ماشینی استان به سه دسته کارگاهی کوچک، متوسط و بزرگ تقسیم می‌شوند که از این صنایع می‌توان سیمان، خانه سازی، مواد غذایی و لبنیات، نوشابه سازی، قند، زغال سنگ و مس که معروفیت جهانی دارد را نام برد. معادن استان در تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع کشور نقش ارزنده‌ای بر عهده دارند. معادن سرشار آهن در سیرجان، زغال سنگ، مس و دیگر فلزات چرخ‌های صنعت استان و کشور را به گردش درمی‌آورند. معادن زغال سنگ قسمتی از نیاز کارخانه ذوب آهن اصفهان را تأمین می‌کنند. منابع معدن مس سرچشمه رفسنجان که به گواهی کارشناسان از غنی‌ترین و خالص‌ترین معادن مس درجهان به‌شمار می‌رود ، از مشخصه‌های ویژه اقتصادی استان کرمان محسوب می‌شود. مجتمع معادن مس میدوک و چاه فیروزه و چاه مسی در شهرستان شهربابک از دیگر معادن مهم مس در استان و کشور میباشند. معادن بافت و جیرفت و کهنوج نیز از مهم‌ترین معادن کرومیت ایران به‌شمار می‌روند و معدن تیتانیوم کهنوج تنها معدن از این فلز در ایران می‌باشد. معادن فاریاب در شهرستان منوجان نیز از اهمیت بالایی برخوردارند.^{[نیازمند منبع]}

مجتمع سنگ آهن گل گهر سیرجان

یکی از بزرگترین و مهم‌ترین صنایع استان می‌باشد. این مجتمع۵۰درصد نیاز فولاد مبارکه اصفهان و فولاد خوزستان را تأمین می‌کند.^[۳۸] در کل مجموعه گل گهر یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن ذخیره آهنین دارد.^[۳۸] معادن شماره ۲-۳-۴این مجتمع نیز ذخایر قابل توجهی دارند که آنچه پیش‌بینی می‌شود ۵۰میلیون تن در معدن شماره دو، ۶۴۰میلون تن در معدن شماره ۳ و ۸۸میلیون تن در معدن شماره چهار وجود دارد که سطح برداشت متفاوتی دارند.^[۳۸] وسعت معدن شماره یک را ۱٫۵ در۳٫۵کیلومتراست. وسعت کل مجموعه گل گهر ۷۰۰هکتار است و معدن شماره یک که متعلق به گل گهر است از قسمت شرق تا هزار متر قابل توسعه‌است.^[۳۸]

تجاری

 

منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم

منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید، با هدف ایجاد و توسعه زمینه‌های لازم برای فعالیت‌های کارامد صنعتی، جذب فناوری‌های نوین و افزایش زمینه‌های اشتغال از طریق جلب و هدایت سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در دهه فجر سال ۱۳۷۶، تأسیس و رسماً کار خود را آغاز کرد. مساحت این منطقه بالغ بر ۱۱۰۰هکتار است که در فاصله ۱۰ کیلومتری شرق شهر بم واقع شده‌است.^[۳۹] زیر ساختها و امکانات پشتیبانی مورد نیاز از قبیل احداث ترمینال اختصاصی در فرودگاه بم، تأسیس ترمینال مسافری و باربری، راه‌آهن و انبارهای مجهز کالا، خودرو سازی، گمرک، تأمین آب، برق و مخابرات، ساخت هتلها، امکانات ورزشی، تفریحی، آموزشی و سایر تسهیلات بوده‌است که علاوه بر فراهم آمدن زمینه‌های لازم برای توسعه پیش از پیش سرمایه‌گذاری‌های صنعتی، امید می‌رود تا این منطقه با توجه به پتانسیل‌های لازم در آینده‌ای نزدیک به یکی از قطب‌های توریستی و تفریحی کشور نیز تبدیل شود.^[۳۹]

منطقه ویژه اقتصادی سیرجان

از نظر اقتصادی منطقه ویژه اقتصادی سیرجان اهمیت استان کرمان را افزایش داده‌است. این منطقه ویژه صرف نظر از تأثیراتی که در توسعه اقتصادی کل استان داشته، از دیدگاه توسعه جهانگردی نیز اهمیت زیادی دارد. سیرجان گذرگاه اصلی انتقال کالا به کشورهای خاور ایران و هم چنین اروپا و خلیج فارس بوده و مسیر رفت و برگشت کلیه کالاها از بندر شهید رجایی به کشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه است. در واقع این شهر محل اتصال کلیه محورهای ترانزیتی و حمل و نقل کالا از جنوب به شمال، خاور و باختر ایران و سایر کشورهای شمالی، خاوری و باختری اروپا و خلیج فارس است. راه ترانزیت اصلی زمینی (جاده‌ای و ریلی) از طریق بندر شهید رجایی به سایر استان‌های کشور، از مسیر این شهرستان و منطقه ویژه اقتصادی عبور می‌کند. این منطقه به عنوان یک قطب اقتصادی ویژه بر بستر مزیت‌های باراندازی، در ساختار اقتصادی استان کرمان نقش و موقعیت قابل توجهی را احراز کرده‌است و در آینده نیز بر اهمیت این جایگاه اقتصادی افزوده خواهد شد.

منطقه ویژه اقتصادی رفسنجان

در چهارده کیلومتری رفسنجان قرار دارد و در دست ساخت است.

ظرفیت‌ها

امروزه با توسعه همه‌جانبه و سرمایه‌گذاری‌های عمرانی و اقتصادی و به خصوص ایجاد منطقه ویژه اقتصادی سیرجان، ارگ جدیدبم و بزودی راه‌آهن بافت و پیوستن خط راه‌آهن سراسری کشور و امتداد آن تا آب‌های خلیج فارس و تأسیس فرودگاه جدید رفسنجان و ده‌ها پروژه دیگر، سیمای استان کاملاً دگرگون شده و به یکی از استان‌های مهم و تأثیرگذار کشور تبدیل شده‌است. معادن سرشار آهن، زغال‌سنگ، مس و دیگر فلزات این استان چرخ‌های صنعت کشور را به گردش درمی‌آورد.

یک پنجم باغ‌های کشور در این استان قرار دارد و نقش اساسی در تأمین محصولات زراعی و خودکفایی در تولید گندم در سال ۸۸ داشته‌است. این استان پهناور پس از خوزستان، زرخیزترین استان کشور محسوب شده و سهم بالایی در تولید ناخالص ملی داشته‌است. هم‌اکنون در سند توسعه این استان رسیدن به عنوان سومین استا توسعه یافته کشور پس از تهران و اصفهان، برنامه‌های قابل توجهی در حال اجراست که در صورت تأمین منابع مالی مناسب تا سال ۱۳۹۵ محقق خواهد شد.

کشاورزی

به همت تلاشگران کرمانی، در عرضه کشاورزی موجب شده تا این استان بیشترین صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص دهد و در بازار جهانی جایگاه رفیعی نزدیک شود. ازنظر سطح زیر کشت، باغات استان ۱۷ درصد اراضی زیر کشت باغات کشور را به خود اختصاص داده (معادل یک‌پنجم و رتبه اول کشور) استان کرمان به لحاظ میزان سطح زیر کشت و تولید پسته با سطح ۳۰۲۵۳۴ هکتار و تولیدی ۱۴۸۲۱۴ تن معادل ۷۵ درصد باغات استان و ۷۷٫۵ در صد باغات کشور مقام اول را در کشور دارا می‌باشد و سطح زیر کشت مرکبات استان کرمان ۱۰۷۴۸ هکتار برآورد شده‌است که حائز رتبه سوم کشور است. هند ایران: جیرفت و کهنوج به دلیل شرایط مساعد اقلیمی، وجود منابع ارزشمند آب‌وخاک، و پیوستگی اکولوژیکی در عرصه کشاورزی، موقعیت خاص یافته‌اند، آن‌طور که جیرفت را (هند ایران) نامیده‌اند.

 

شهرستانهای انار، سیرجان، رفسنجان و بخش بهرمان، زرند، شهربابک و راور از بزرگترین مراکز تولید پسته در جهان می‌باشند. پسته اکبری که مرغوب‌ترین پسته و بسیار بازار پسند می‌باشد محصول شهرستان انار است. یکی از مرغوب‌ترین خرمای ایران در شهرستان بم تولید میشود.همچنین تولید محصول به ،گردو ،بادام ، سیب ، زرد آلو ، آلوچه و زعفران در شهرستان شهربابک نسبتا خوب می‌باشد. بزرگترین سطح زیر کشت گردوی کشور در شهرستان بافت قرار دارد که از نظر تولید این شهرستان مقام دوم کشوری را داراست، زیره سیاه بافت که در ارتفاعات کوه شاه و پارک ملی خبر می‌روید معطرترین و ارزشمندترین زیره کرمان است. هم چنین زیره مرغوب از ارتفاعات جوپار، سیرچ و راین نیز برداشت می‌شود. شهرستان جیرفت نیز مهم‌ترین کانون فراوردن مرکبات در ایران است؛ که کیفیت مرکباتش بی‌نظیر است گردو، سیب درختی، عسل، زیره، گل محمدی و گلاب، مرکبات، محصولات جالیزی، پنبه و ذرت، زعفران و گیاهان دارویی از قبیل به لیمو، گاوزبان از سایر محصولات کشاورزی مهم استان کرمان می‌باشد. شایان به ذکر است بیش از بیست و پنج درصد از کل باغ‌های کشور در استان کرمان قرار دارد.^[۴۰] باغ های بزرگ بادام هما شهر از مراکز بزرگ تولید بادام در بخش پاریز محسوب میشوند.

گردشگری

بازارها

• بازار مسگرها
• بازارهای شرقی و غربی
• بازار میدان ارگ
• چهار سوق گنجعلی خان
• بازار اختیاری
• بازار سرداری
• بازار عطاری
• بازار مظفری
• بازار زرگری

دوره یا دوره های	نوع اثر تاریخی	نام اثر تاریخی
هزاره پنجم (پیش از میلاد) شهر دقیانوس جیرفت	مجموعه شهری	زیگورات کنارصندل
هزاره چهارم (پیش از میلاد) تپه‌های بیدران	مجموعه شهری و قبرستان	بم
امپراتوری ساسانیان || قلعه || قلعه دختر
دولت صفویان || حمام || حمام گنجعلیخان
دولت صفویان || بازار || بازار گنجعلیخان
دولت صفویان || بازار || بازار سرپوشیده بم
دولت قاجاریه	باغ	باغ فتح‌آباد
دولت قاجاریه	باغ	باغ شاهزاده
امپراتوری ساسانیان || گنبد || گنبد جبلیه
دولت قاجاریان	یخدان	یخدان مویدی
دولت سلجوقیان	ارگ	ارگ راین
امپراتوری ساسانیان || ارگ || ارگ بم
دولت قاجاریان	آرامگاه	مشتاقیه
دولت مظفریان	مسجد	مسجد مظفری
دولت صفویان || مسجد || مسجد گنجعلیخان
دولت قاجاریان	کاروانسرا	کاروانسرای وکیل

جاذبه‌های گردشگری

مجموعهٔ گنجعلی خانی شامل حمام، بازار، مدرسه، کاروانسرا، آب انبار، ضرابخانه و میدان گنجعلی خان مربوط به عصر صفویه

 

کاروانسراها

• 

   
• مقرنس‌ها و نقاشی‌های ورودی حمام گنجعلی خان کرمان از جاذبه‌های گردشگری این شهر

  کاروانسرای وکیل

• کاروانسرای زرتشتیان (بم)
• کاروانسرای علینقی خان
• کاروانسرای هماشهر(سعادت آباد)سیرجان
• کاروانسرای سهرج (راور)
• کاروانسرای آب بید (راور)
• کاروانسرای چاه کوران (راور)
• کاروانسرای چهل پایه (یکی از سالم‌ترین کاروانسراهای ایران)(راور)
• تیمچه حاج آقا عبدالله
• تیمچه کوزه‌گرها
• سرای گلشن
• سرای جر
• کاروانسرا هنود (هندی‌ها).

یخدان‌ها

• یخچال زریسف
• یخدان مؤیدی
• یخدان جو مؤیدی
• یخدان لنگر
• یخدان عباس‌آباد حاجی
• یخدان راور
• یخدان انار
• یخدان‌های دوقلو سیرجان

مساجد

• مسجد جامع ملک (امام)
• مسجد جامع مظفری
• مسجد گنجعلیخان
• مسجد چهلستون
• مسجد رسول (ص) بم (تاریخ ساخت هم‌زمان با ورود اسلام به ایران در صدر اسلام. این مسجد در زلزله بم تخریب شد)
• مسجد و حسینیه شهر کهنه واقع در شهر شهربابک

آب انبارها

• آب انبار علی مردان خان
• آب انبار حاج آقا علی
• آب انبار ابراهیم خانی
• آب انبار حاج المیرا

آرامگاه‌ها

 

آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی، بقعه بشر بن حارث معروف به بشر حافی واقع در شهرستان انار خواجه خضر،مقبره میرزبیر هماشهر، مقبرهٔ اتابک بر غوچ (بزقش) مقبره میر حیدر، آرامگاه شاه فیروز، آرامگاه سید احمد طرنگ، آرامگاه آخوند، آرامگاه میر زبیر، مزار شیخ علی بابا، آرامگاه شاهزاده حسین جوپار، زیارتگاهی واقع در غار ایوب دهج شهربابک

موزه‌ها

 

استان کرمان استان موزه هاست. موزه بزرگ هنرهای معاصر صنعتی کرمان^[۴۱] ، موزه آستانه شاه نعمت‌الله ولی^[۴۲] ، تنها موزه مردم‌شناسی زرتشتیان جهان^[۴۳] ، موزه ضرابخانه سکه^[۴۳] ، موزه مردم‌شناسی کرمان^[۲۹] ، موزه باغ تاریخی ماهان، موزه شهید باهنر (روحانیت)^[۴۲] ، موزه سنگ در گنبد تاریخی جبلیه^[۴۴] ، موزه ارگ قدیم بم^[۴۴] ، موزه آب بافت (درحال احداث)، موزه مردم شناسی عمارت موسی خانی و موزه مردم شناسی دهکده صخره ای تاریخی میمند واقع در شهرستان شهربابک ، موزه حمام قدیمی قریشی رفسنجان (مردم‌شناسی)^[۴۵] ، باغ موزه دفاع مقدس کرمان^[۴۳] ، موزه ریاست جمهوری در رفسنجان^[۴۵] موزه باستان‌شناسی در شهداد، موزه باستانی جیرفت^[۴۶] ، موزه و نمایشگاه یخدان قدیمی، باغ موزه هرندی (موزه ساز کرمان)^[۴۷] موزه سیرجان^[۴۵] موزه مسجد جامع کرمان،^[۴۶] موزه مطبوعات کرمان^[۴۴]

 

 

 

صنایع دستی کرمان

صنایع دستی کرمان آوازه جهانی دارند و عبارتند از پته دوزی، مسگری، فرش و قالی کرمان، انبر و چاقو راینی، منسوجات دستباف مانند ترمه، شال بافی، گلیم شیریکی پیچ که این نوع گلیم ثبت درمیراث جهانی یونسکو شده‌است.

• فرش استان کرمان

فرش هنر ارزنده و بی‌نظیر استان کرمان، در واقع بافته‌ای است از هزاران گره کوچک که به مدد سرپنجه‌های قالیبافان هنرمند کشورمان بر خامه و نخ زده می‌شود تا محصولی ساخته‌وپرداخته شود که افزون بر جنبه‌های مصرفی قوی، هنر را در مقیاس وسیع و گسترده‌ای مطرح و متجلی سازد. فرش استان کرمان به نام تجاری فرش کرمان از شهرت فراوانی در جهان برخوردار است.مهمترین مراکز بافت فرش در استان کرمان از قدیم شامل شهرستان های کرمان ، راور و شهربابک بوده است.

• قلم‌زنی روی مس

قلم‌زنی هنر کندن نقوش بر اشیاء فلزی است. این هنر همواره با سبک ایرانی ملازمت داشته و نقوش آن گل‌وبته‌های اسلیمی و ختایی بوده‌است. در کندن فلز از قلم فولادی و چکش مناسب با آن استفاده می‌شود. در حال حاضر بیشتر بر روی مس و برنج قلم‌زنی می‌شود و استان کرمان یکی از اصلی‌ترین مراکز قلم‌زنی ایران است.

• گیوه‌دوزی

گیوه آجید ه یکی از هنرهای سنتی استان است که به دلیل خواص طبی و دیگر مزیت‌های آن، طرفداران بسیاری در داخل و خارج از کشور دارد از رایج‌ترین مراکز تولید گیوه شهرستان بافت است.

• گلیم‌بافی

گلیم به‌طور ساده یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خوب گره‌خورده‌است که در استان کرمان به‌صورت ساده (تخت) و برجسته‌کار می‌شود. شهرهای سیرجان و بافت از مرکز عمده تولید گلیم شیریکی پیچ بافی هستند.

• منبت کاری

هنر معرق روی چوب یکی از رشته‌های پر پیشینه صنایع‌دستی است که به نسبت سایر صنایع دارای قدمت بیشتری است این هنر صنعت که ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود، به کمک ذوق و اندیشه معرق سازان هنرمند ایرانی تغییر شکل داد و صنعتگران کشورمان به‌جای یک نوع چوب که معمولاً متن اصلی دست‌ساخته‌ها را تشکیل می‌داد به استفاده از انواع چوب بارنگ‌های مختلف پرداختند این هنر در بیشتر شهرهای استان کرمان رواج دارد

• شال کرمان

در گذشته ارزش بسیار داشته‌است به گونه‌ای که در خانه‌های ایرانی آن را به عنوان کالای سرمایه‌ای نگاه داری می‌کرده‌اند و به گاه تنگدستی آن را گرو می‌گذاشتند. شاهان قاجار به جهت پاداش یک طاقه شال کرمان هدیه می‌دادند. ارزش شال کرمان به حدی بوده که قطعات کوچک آن را می‌کشیده و می‌فروختند. در دوره صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر از تولید آن حمایت زیادی شده به گونه‌ای که نوعی شال کرمان به به شال امیری معروف می‌شود.^[۴۸]

 

سوغات کرمان

پسته ‌رفسنجان ، پسته و سوهان زرند ، (نان مشهور کرنون شهربابک که به ثبت میراث ملی و معنوی هم رسیده . قورمه گوسفندی اعلا ، لبنیات شهربابک از جمله پنیر مشهور محلی ، اسپار ، کشک ، دوغ ، تلف ، مسکه و از همه مهمتر روغن خیلی مشهور آن به نام روغن زرد ، دوشاب ، عسل ، نان تیرو ، نان سیرو و انواع نان کماج ، گردو و بادام و پسته ، به ، فرش ، نگین سنگ فیروزه مخصوص جواهرات و ظروف مسی فیروزه کوبی شده همه از سوغات شهرستان شهربابک ) میباشد . گردو بافت ، بادام هماشهر ، (عرقیات مشهور لاله زار بردسیر که هر ساله جشنوارهٔ آن نیز برگزار می‌شود)، ( خرما و مرکبات بم و جیرفت ) ، ( شیرینی‌های خاصی مثل کلمپه ، کماج سهن ، حلوا ، حاجی بادام ، پسته و مسقطی سیرجان) و (قاووت یا همان قوتو معروف ، زیره ، حنا ، بزقورمه و همچنین فالودهٔ کرمانی که خوشمزه‌ترین نوع فالوده نزد گردشگران محسوب می‌شود.)

منابع

• «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵، جمعیت تا سطح آبادی بر حسب سواد». وبگاه رسمی مرکز آمار ایران. دریافت‌شده در ۲۲ دی ۱۳۸۷.
• http://www.tabnak.ir/fa/news/322104/پهناورترین-استان-ایران-به-چه-تغییری-نیاز-دارد
• [ http://www.kerna.ir/news/1391/11/23/پنج-اثر-تاریخی-استان-کرمان-ثبت-ملی-شد سایت خبری کرنا]
• گانه ثبت شده کرمان در میراث جهانی یونسکو
• کرمان رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را در سال ۹۴ کسب کرد
• کرمان رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را در سال ۹۴ کسب کرد
• باستانی پاریزی، محمدابراهیم، حضورستان، تهران: انتشارات ارغوان، ۱۳۶۹ خورشیدی. ص۲۱۳.
• سایت شهرداری کرمان
• تاریخ کرمان، احمدعلی خان وزیری، محمدابراهیم باستانی پاریزی (مصحح)، صص ۱۰۱۲، نشر علم (۳۱ تیر، ۱۳۸۵)، شابک: ۹۶۴-۴۰۵-۶۲۸-۰
• کلمرزی، «فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی»، پژوهشکده تاریخ اسلام.
• Borjian، «KERMAN i. Geography»، Encyclopædia Iranica.
• Borjian، «KERMAN i. Geography»، Encyclopædia Iranica.
• کلمرزی، «فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی»، پژوهشکده تاریخ اسلام.
• کلمرزی، «فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی»، پژوهشکده تاریخ اسلام.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• کلمرزی، «فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی»، پژوهشکده تاریخ اسلام.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• کلمرزی، «فراز و نشیب شهرهای ایالت کرمان در دوره سلجوقی براساس جغرافیای شهری مقدسی»، پژوهشکده تاریخ اسلام.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• de Planhol and Hourcade, “KERMAN ii. Historical Geography”, Encyclopædia Iranica.
• «پایگاه اطلاع‌رسانی استانداری کرمان | آشنایی با استان کرمان». gov.kr.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۱-۰۱.
• پایگاه اینترنتی گروه جغرافیای استان کرمان
• پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت کشور، جدول عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری شهریور ۱۳۹۵
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۴
• شماره کتابشناسی ملی:۲۸۸۶۹۷۰/طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان کرمان/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۴-۵۶-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۸۶ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
• جبال بارزی
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۶۷
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۷۹
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۸۲
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۸۳
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۸۵
• خبرگزاری ایسنا: راه اندازی کتابخانه دیجیتال نابینایان در کرمان
• سایت خبری کرمان فردا
• منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۵
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۲۹
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۳۱
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۲۵
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۳۰
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۳۴
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۳۲
• کرمان در آینه گردشگری، سیدمحمدعلی گلاب زاده، صفحهٔ ۱۲۸

جستارهای وابسته

	درگاه ایران
	درگاه کرمان

• فهرست آثار تاریخی کرمان
• فهرست استان‌های ایران بر پایه مساحت
• کارمانیا

پیوند به بیرون

• استانداری کرمان
• وب‌سایت شهرداری کرمان

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر برای استان کرمان دارد.

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ استان کرمان موجود است.

ن ب و استان‌های ایران
آذربایجان شرقی آذربایجان غربی اردبیل اصفهان البرز ایلام بوشهر تهران چهارمحال و بختیاری خراسان جنوبی خراسان رضوی خراسان شمالی خوزستان زنجان سمنان سیستان و بلوچستان فارس قزوین قم کردستان کرمان کرمانشاه کهگیلویه و بویراحمد گلستان گیلان لرستان مازندران مرکزی هرمزگان همدان یزد

ن ب و استان کرمان
مرکز	کرمان
شهرستان‌ها	ارزوئیه انار بافت بردسیر بم جیرفت رابر راور رفسنجان رودبار جنوب ریگان زرند سیرجان شهر بابک عنبرآباد فاریاب فهرج قلعه‌گنج کرمان کوهبنان کهنوج منوجان نرماشیر
شهرها	اختیارآباد ارزوئیه امین‌شهر انار اندوهجرد باغین بافت بردسیر بروات بزنجان بلورد بلوک بم بهرمان پاریز جبالبارز جوزم جوپار جیرفت چترود خاتون‌آباد خانوک خرسند خواجو شهر درب بهشت دهج رابر راور راین رفسنجان رودبار ریحان‌شهر زرند زنگی‌آباد زیدآباد سیرجان شهداد شهربابک صفائیه عنبرآباد فاریاب فهرج قلعه‌گنج کاظم‌آباد کرمان کشکوئیه (رفسنجان) کشکوییه (بافت) کهنوج کوهبنان کیان‌شهر گلباف گلزار گنبکی لاله‌زار ماهان محمدآباد محی‌آباد مردهک مس سرچشمه منوجان نجف‌شهر نرماشیر نظام‌شهر نگار نودژ هجدک هماشهر هنزا یزدان‌شهر
جاذبه‌های گردشگری	سلطان فقیه الدین (بزنجان) آبشار دوساری آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ولی ارگ بردسیر ارگ بم بازار کرمان باغ شاهزاده ماهان جای پای دایناسورها دهکده صخره‌ای میمند غار طرنگ قلعه راین مدرسه ابراهیم‌خان مسجد جامع کرمان موزه ریاست جمهوری رفسنجان موزه صنعتی کرمان میل نادری فهرج قلعه تاریخی دشتاب پارک ملی خبر (بافت) آبشار بنگان سیدعلی موسی (دشتاب) منطقه حفاظت شده انجرک (بافت) حمام گنجعلیخان باغ موزه دفاع مقدس (کرمان) غار جفریز باغ هرندی مجموعه ابراهیم خان مجموعه گنج‌علی خان بازار زرگری کرمان باغ شاهزاده ماهان موزه صنعتی (کرمان) مسجد ملک گنبد مشتاقیه گنبد جبلیه مجموعه وکیل آرامگاه خواجه اتابک یخدان مؤیدی آرامگاه شاهزاده حسین جوپار گنبد سبز کرمان بیمارستان نوریه قلعه دختر و قلعه اردشیر آرامگاه شیخ عبدالسلام باغ عمارت بیگلر بیگی حصار شهر قدیم کرمان بازار قلعه محمود بازار میدان قلعه تخت درگاه قلی‌بیگ یخچال زریسف کتابخانه ملی کرمان

ن ب و شهرستان‌های استان کرمان
انار ارزوئیه بافت بردسیر بم جیرفت رابر راور رفسنجان رودبار جنوب ریگان زرند سیرجان شهر بابک عنبرآباد فاریاب فهرج قلعه‌گنج کرمان کوهبنان کهنوج نرماشیر منوجان

ن ب و جاذبه‌های گردشگری در استان کرمان
جاذبه‌های طبیعی	چشمه و آبشارها آبشار اوردیکان آبشار راین آبشار سرانکوه آبشار سه‌کنج آبشار کشیت آبشار وروار آبشار بنگان آبشار دوساری رودخانه‌ها هلیل‌رود شور چشمه عروس دریاچه‌ها هامون جازموریان جنگل و باغ‌ها باغ هرندی باغ بیرم‌آباد باغ فتح‌آباد باغ شاهزاده ماهان تنگه و دره‌ها دره گلی هوک گردشگاه‌ها تفرج‌گاه‌ها باغ شاهزاده ماهان باغ عمارت بیگلر بیگی باغ بیرم‌آباد باغ سالاری کلانتری پارک جنگلی شهید باهنر پردیسان جنگلی قائم مناطق حفاظت‌شده پارک ملی خبر منطقه شکارممنوع انجرک پناهگاه حیات وحش مهروییه گودغول منطقه حفاظت‌شده بیدوییه منطقه شکارممنوع شهربابک نودرهنگ کوه‌ها شیوشگان کوه جوپار کوه شاه سربیژن کوه هزار پلوار کوه لاله‌زار جبال بارز کوه شاه کوه هنزا کوه سیمک کوه چهل‌تن کوه شاهزاده کوه سدو کوه علم‌شاه کوه شاه ماران کوه یشم کوه پنج جفتان ترش‌کوه دشت‌ها دشت لوت ریگ یلان غارها غار ایوب غار جفریز غار طرنگ غار میرزا ورزش و طبیعت پیست اسکی سیرچ فرودگاه تفریحی کرمان پیست کارتینگ
جاذبه‌های تاریخی	بازار کرمان ارگ بم ارگ راین ارگ انار ارگ بردسیر میمند میل نادری فهرج بنای تاریخی شاه فیروز مجموعه گنجعلیخان گنبد جبلیه قلعه اردشیر قلعه دختر مجموعه ابراهیم خان مقبره خواجه اتابک یخدان مؤیدی بیمارستان نوریه تخت درگاه قلی بیگ قلعه تاریخی دشتاب گنبد سبز کرمان حصار شهر قدیم کرمان عمارت موسی خانی قلعه منوجان مجموعه غیاث یخدان راور تپه و محوطه حاجی‌آباد ورامین تل شیراز تم دولت‌آباد میان ده سرای گلشن کاروانسرای چهار سوق کاروانسرای پاریز یخدان زریسف حمام باغ لله کنار صندل تپه یحیی یخدان جو مویدی دخمه زرتشتیان کرمان حمام گنجعلیخان آب انبار علیمردان خان میدان گنجعلی خان بازار مسگری کرمان چهارسوق گنجعلی خان مدرسه و کاروانسرای گنجعلیخان ضرابخانه گنجعلی خان حمام زنانه گنجعلیخان آتشکده دولت‌خانه آتشکده کرمان بند مملکت مدرسه محمودیه دبیرستان جم سردر مدرسه مشتاق بازار وکیل کاروانسرای وکیل حمام وکیل آب‌انبار وکیل حمام کابلی‌ها کتابخانه ملی کرمان بازار میدان قلعه بازار قلعه محمود کاروانسرای هندوها کاروانسرای حاج مهدی کاروانسرای میرزا حسین خان مدرسه حیاتی
جاذبه‌های مذهبی	مسجد جامع کرمان مسجد ملک مسجد گنجعلی خان مسجد وکیل آرامگاه شیخ عبدالسلام مقبره پیرجارسوز مسجد و حسینیه شهر کهنه مسجد آیت‌الله گنبد مشتاقیه آرامگاه شاهزاده حسین (جوپار) آرامگاه شاه نعمت‌الله‌ولی مسجد پاکتنگ مسجد ته باغ لله مسجد حاج آقاعلی مسجد حاج علی آقا مسجد ملک دینار مسجد گل مشکی مسجد کربلایی صادق تکیه بنگی‌ها تکیه مدیر الملک
موزه‌ها	موزه هنرهای معاصر صنعتی موزه زرتشتیان باغ‌موزه دفاع مقدس باغ‌موزه هرندی

ن ب و ساتراپی‌های شاهنشاهی هخامنشی (سنگ نبشته‌های بیستون / تخت جمشید / نقش رستم / شوش / دیو)
عربستان رخج هریوا آمیرگوها ارمنستان آشوریه هخامنشی تمدن بابل باختر کاپادوکیه آلبانیای قفقاز کاریا کیلیکیه کولخیس خوارزم کرمانیه داهان زرنگ مصر آثورا ایلام گنداره گدروزی گرگان ایونیا هندوش لیبی مکا سرزمین ماد ماد کوچک ماساگت پارت پارس فینیقیه فریگیه فریگیه هلسپونت فریگیه بزرگ ساکا سامريون لیدیه ثته‌گوش اسکودرا سغد یهود مدیناتا
جستار وابسته: فهرست ساتراپی‌های هخامنشیان

ن ب و استان‌های ساسانیان
پایتخت آذربادگان آسورستان اران اگیپتوس بلاسگان تا کافکوف و در الان‌ها ابرشهر ارمنستان پرتیکن ویروزان پارت پهله پارس تورستان خوارزم خوزستان داهستان اسپهان سگستان سغد ری عربستان کرمان کوشانشهر تا پَشکبور گرگان مای مرو مازون‌شهر مکوران میشان نودشیرگان هریو هند یمن
* این نام‌ها به پارسی میانه هستند. (برگرفته از سنگ‌نبشته شاپور یکم در نقش رستم)

ن ب و استان‌های سامانیان
لشکرگاه† چغانیان† فرغانه غزنی† گرگان گوزگان† ایلاق† خراسان ختل† خوارزم† کرمان شهر ری سیستان سغد طبرستان* تُخارستان اسروشنه
* نشان‌گر استان‌های با عمر کوتاه † نشان‌گر استان‌های با حاکم خراج‌گزار

ن ب و ولایت‌های صفویان
خوزستان ارمنستان گلستان آذربایجان داغستان دیاربکر چخورسعد فارس گرجستان گیلان همدان مازندران عراق اصفهان قره‌باغ کرمان خراسان کهگیلویه کردستان لرستان مکران مرو قندهار شیروان سیستان
* نشان‌گر استان‌های با عمر کوتاه

به زبان‌های دیگر